Mùa
Mưa như một trận mưa liền
Châu
thổ mang mang trời nước sát
Tô Thuỳ Yên
Gửi Nhóm Bạn Cửu Long
NGÔ THẾ VINH
MÙA NƯỚC NỔI NƠI ĐBSCL
Như nhịp điệu ngàn năm của con sông Mekong, hệ sinh thái vùng châu thổ
sông Cửu Long được cân bằng một cách tự nhiên với "mùa nước nổi" và "mùa
nước giựt".
Ngày xưa, cũng chỉ cách đây hơn 300 năm thôi, các thế hệ tiền nhân thời
kỳ Nam Tiến, khi mới đến khai phá vùng ĐBSCL cũng giống như những người Khmer tới
trước, thường chọn sống lập nghiệp trên các khu đất cao hay còn gọi là “đất giồng”
nên đến "mùa nước nổi", cho dù những cánh đồng thẳng cánh cò bay biến
thành biển nước mênh mông, nhưng các khu đất giồng vẫn là vùng cư trú an toàn
cho người dân và cả các loài rắn. Theo anh Dohamide Đỗ Hải Minh, một học giả gốc
người Chăm, một cây bút quen thuộc của báo Bách Khoa trước 1975, sinh ra và lớn
lên ở miệt Hậu Giang Châu Đốc rất am tường về hệ sinh thái Đồng Bằng Sông Cửu
Long, thì trong bao thập niên qua, người dân Miền Tây đã quen sống với ngập lụt
hàng năm, hay còn gọi là mùa nước nổi, như một hiện tượng thiên nhiên đến đều đặn
theo chu kỳ. Sau này do dân số gia tăng, không còn đủ các khu "đất giồng"
nên những di dân mới tới phải chọn định cư ngay trên những vùng đất mà họ có thể
canh tác. Và để thích nghi, nhà cửa dọc hai bên sông rạch được cất theo kiểu
nhà sàn, với chiều cao các cây cột sàn được tính toán sao cho đến mùa nước nổi,
con nước đổ về không ngập đến sàn nhà.
Mùa Nước Nổi hay còn gọi là Mùa Nước Lên thường là hiền hoà, khác hẳn với
các trận lũ lụt tàn phá dữ dội như ở các tỉnh miền Bắc hoặc miền Trung. Dấu hiệu
"mùa nước nổi" tại vùng ĐBSCL chủ yếu là vào khoảng tháng tám Âm lịch
[tháng 9 tháng 10 Dương lịch], thường được báo trước bằng những "giề"
hay bè lục bình hay rau muống từ các cánh đồng trên đất Cam Bốt bị nước ngập, cuốn
bật rễ nối đuôi nhau trôi theo dòng xuống đến phần đất Nam Việt Nam.
Hình
1a: Sinh hoạt trong Mùa Nước Nổi 2000
với
con nước tràn đồng
Hình 1b: Sinh hoạt trong Mùa Nước Nổi
2000
nơi quán cóc ven sông
[nguồn: photo by Ngô Thế Vinh]
Mực nước hai con Sông Tiền Sông Hậu trong "mùa nước nổi" có đặc
tính dâng cao lên từ từ rồi tràn qua các bờ sông rạch, làm ngập các cánh đồng.
Nước lũ không những chỉ rửa đất rửa phèn mà còn đem thêm lượng phù sa như một
thứ phân bón thiên nhiên "trời cho" khiến đất đai thêm phần màu mỡ,
biến ĐBSCL thành vựa lúa của cả nước và Việt Nam đã từng đứng thứ hai trên thế
giới về xuất cảng lúa gạo chỉ đứng sau Thái Lan. Trước đây vùng ĐBSCL còn có một
loại lúa thiên nhiên có tên là lúa mù hay lúa sạ, người Pháp gọi là lúa nổi/ riz flottant, có đặc tính "phóng ống"
mọc rất nhanh theo mực nước dâng cao có khi đến 7, 8 mét, và khi đến mùa nước
giựt thì thân cây lúa nằm rạp mình trên đất chờ gặt. Từ ngày có giống lúa Thần
Nông HYV (High Yield Variety) với
năng xuất cao, lúa nổi không còn được nông dân quan tâm tới nữa.
Thông thường, đến "mùa nước nổi", người dân Miền Tây phải canh
chừng mực nước lên từng giờ để phản ứng kịp thời trong trường hợp con nước vượt
cao quá mức bình thường hơn các năm trước. Khi áp lực dòng chảy xuống từ thượng
nguồn bớt đi, thì mực nước đứng lại và rồi hạ xuống rất nhanh và giới bình dân gọi
là “nước giựt”. Người ta nói nước giựt, vì mực nước hạ xuống có thể trông thấy
rõ từng giờ.
Cũng vẫn theo anh Dohamide thì hiện tượng nước nổi và nước giựt không diễn
ra đồng đều cùng một lúc trên toàn vùng sông nước Cửu Long. Với tầm nhìn từ vệ
tinh thì trên dòng nước cuồn cuộn chảy ra các cửa biển, hễ ở trên vùng Tân
Châu, Châu Đốc nước giựt xuống thì vùng Cần Thơ, Vĩnh Long ở hạ lưu nước bắt đầu
dâng lên, ngập tràn bờ, tràn đồng, rồi cũng lại hạ xuống, giống như hiện tượng
xảy ra trong bình thông nhau.
Cùng với con nước đỏ ngầu mang đẫm phù sa, là các loài cá lội theo vào
ruộng đồng đẻ trứng, và những đàn cá con tiếp tục tăng trưởng cho đến thời kỳ
nước giựt thì nước cỏ vàng xậm từ trong các đồng ruộng chảy ra, cùng với vô số
cá lúc nhúc từng đàn, nhất là loại cá linh, ùa theo nhau tràn vào các kinh rạch
để ra sông lớn. Cho nên đến mùa nước giựt, do chưa bận mùa cấy trồng, người nông
dân đóng đáy bắt cá dọc theo các kinh rạch, và cũng chỉ trong mấy thập niên trước
đây thôi, trước 1975 cá nhiều tới mức lưới không chịu nổi phải giở lên thả cá cho
đi bớt; bằng không thì sẽ bị rách lưới.
Hình 2a: Bà mẹ Cửu Long sống trong
chòi cô đơn với cảnh nghèo
Mùa Nước Nổi
Hình 2b: Cô gái Cửu Long trong rừng
tràm với khách du lịch sinh thái
Mùa Nước Nổi [nguồn: photo by Nguyễn
Thạch]
Nhưng rồi hiện tượng cân bằng sinh thái tự nhiên đó hầu như không còn nữa.
Và "mùa nước nổi" nếu chưa hoàn toàn biến mất thì cũng đã giảm rất nhiều cả về tần suất lẫn cường độ.
NĂM NAY 2015
KHÔNG CÓ MÙA NƯỚC NỔI
Mới đây thôi, từ eMail
một người bạn gửi cho, khi anh ấy đọc thấy trên facebook của nhà văn Nguyễn
Đình Bổn, ghi nhận năm nay không có "mùa nước nổi" khiến những ai từng theo dõi con sông Mekong không thể
không quan tâm. Nguyễn Đình Bổn không phải gốc gác dân ĐBSCL mà sinh quán tại Quảng Nam, sau 1975 từ tuổi
nhỏ 13 theo gia đình vào sống tại một vùng quê của Miền Tây ngót 20 năm và đã nảy sinh bao nhiêu
tình cảm gắn bó với vùng đất mới này. Trên trang facebook cá nhân anh viết:
"Gần
hết tháng 8 âm lịch, cậu em vợ lên chơi, hỏi nước có ngập không, lắc đầu. Vậy
là năm nay miền Tây không có mùa nước nổi! Mưa giữa chiều. Nhớ một nơi không phải
là quê hương nhưng thương như thương người thân thiết. Nhớ gần 40 năm trước, lần
đầu biết mùa nước nổi là gì. Nước phù sa miệt Hậu Giang bỗng trong xanh, dòng
chảy trên các kinh lững lờ, không có nước ròng. Và đủ loại cá tràn về, cá linh,
cá thiểu, cá vồ... và đặc biệt là cá trê trắng, nấu canh chua bông súng hay
bông so đũa ngon lạ lùng...Miền Tây còn đó nhưng môi trường đã quá nhiều thay đổi
theo chiều hướng xấu. Hết Tàu đến Thái Lan, Lào, Miên thay nhau xây đập trên
dòng Mekong. Và thực tế nghiệt ngã mất mùa nước nổi đã hiện tiền. Không có mùa
nước nổi, miền Tây mất phân nửa bản sắc của mình, đáng sợ hơn không có lũ tràn
về, ruộng đồng sẽ nhanh chóng bị nước biển xâm nhập, và vựa lúa sẽ còn không? "
Hết trích dẫn.
Ngày hôm sau, người viết nhận được thêm một
eMail của người bạn trẻ từ vùng Thất Sơn Châu Đốc cho biết: "mùa nước năm nay nhỏ đến thất thường",
rồi anh ấy tự hỏi: "phải chăng các
con đập thượng nguồn sông Mekong đang tích nước?"
Rồi cũng mới đây thôi, ngày 11-11-2015
trong một buổi hội thảo “Diễn đàn nhân dân khu vực Mekong” tại Đại học An Giang, các đoàn đại biểu cư dân địa
phương ba nước Việt Nam, Cam Bốt, Thái Lan và các tổ chức quốc tế đã thông qua
Tuyên bố chung về tác hại của những đập thủy điện trên sông Mekong gửi chính phủ
các nước lưu vực Mekong, với nhận định rằng khi
các con đập thuỷ điện xây tại thượng nguồn thì người dân đã phải chịu những biến
đổi tiêu cực ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống sinh kế như mất nguồn cá, nguồn
nước, nguồn phù sa và gây nguy hại tới an toàn thực phẩm của họ. Nông dân
Trương Văn Khôi, từ xã Tân Trung, huyện Phú Tân, tỉnh An Giang kể lại nhà mình
bên sông Vàm Nao, nơi hợp lưu giữa hai dòng Sông Hậu và Sông Tiền: mấy năm nay,
ông cũng như bao người dân địa phương cảm nhận rõ những thay đổi của dòng sông,
đó là vào Mùa Nước Nổi nhưng lũ rất thấp, đặc biệt năm nay 2015 gần như không
có lũ. (không có Mùa Nước Nổi, ghi chú của
người viết)
Cũng trong buổi hội thảo ấy, một nông dân khác bà Huỳnh Thị Kim Duyên, đến từ Cà Mau nói những năm gần đây lượng
nước đổ về ít làm giảm lượng phù sa nên đất mũi không còn bồi lấn ra biển như
xưa, đồng thời cũng gây sạt lở, mất đất rừng ven biển. Hiện nay vào tháng 10 đã
xuất hiện nhiễm mặn ở một số nơi. Người dân ĐBSCL nay thật sự lo lắng về việc
xây thêm đập sẽ ảnh hưởng nhiều thế hệ mai sau”
NHỮNG GỐC RỄ "NHÂN TAI"
Những hiện tượng suy thoái nhãn tiền đó không phải do thiên tai mà là
"nhân tai" một thứ thảm hoạ môi sinh/ ecological disaster phần lớn do chính con người gây ra.
Những
Hồ Chứa Đập Thuỷ Điện:
Với những hồ chứa khổng lồ từ chuỗi các
con đập bậc thềm Vân Nam / Mekong
Cascades mà Tàu đã và đang xây trên thượng nguồn sông Mekong cộng thêm những con đập Lào và Cam Bốt đang xây
thì "mùa nước nổi" ở ĐBSCL có thể rồi ra sẽ hoàn toàn biến mất.
Chức năng của những hồ chứa thủy điện khổng
lồ -- trên lý thuyết là tích trữ nước trong mùa mưa lũ để xử dụng trong mùa khô.
Nhưng khi các hồ
chứa ở thượng lưu tích nước thì lưu lượng lũ đổ về hạ nguồn sẽ ít hơn. Không
còn lũ đổ về có nghĩa là không còn "mùa
nước nổi". Với hậu quả là Biển Hồ Tonlé Sap trên Cam Bốt sẽ không được
làm đầy, và vào mùa khô lượng nước từ Biển Hồ chảy về ĐBSCL ít đi và đồng thời với
mực nước biển ngày một dâng cao/ sea level
rise thì nạn nhiễm mặn càng thêm trầm trọng.
Để tự bào chữa cho những con đập Vân Nam,
các công trình sư thuỷ điện Tàu đã lý luận rằng các hồ chứa đập thuỷ điện ở thượng
lưu mang chức năng điều hoà dòng chảy con sông Mekong: giữ nước trong Mùa Mưa
làm giảm lũ lụt hạ nguồn và rồi trong Mùa Khô cũng vẫn những con đập ấy xả nước
xuống hạ lưu nhiều hơn lưu lượng tự nhiên do có sẵn lượng nước ở những hồ chứa
tích từ mùa lũ năm trước, nhưng hiện thực thì không đơn giản như vậy.
Hình 3: Diện tích Biển
Hồ Tonlé Sap co giãn với hai mùa Mưa Nắng
3a (trái) Mùa Khô; 3b
(phải) Mùa Mưa
[nguồn: Tom Fawthrop]
Bởi vì
chính những con đập thượng nguồn đã phá huỷ chu kỳ điều hợp thiên nhiên vô cùng
kỳ diệu của con sông Mekong. Khi mà các hồ thuỷ điện ngăn chặn nguồn nước lũ
trong Mùa Mưa đổ xuống từ thượng nguồn cũng chính là nguyên nhân triệt tiêu
"mùa nước nổi" nơi ĐBSCL. Để rồi sang Mùa Khô, nguồn nước ấy lại bị chính
Trung Quốc, Thái Lan, Lào và Cam Bốt cùng chuyển
dòng/ diversion lấy nước từ con sông Mekong cho nhu cầu nông nghiệp nên Cửu
Long càng thêm cạn dòng. Nhà nông học Võ Tòng Xuân đã từng ghi nhận:
"Chúng tôi đã chứng kiến những cánh đồng lúa lan rộng trong
mùa khô trên khắp các vùng Đông Bắc Thái, Nam Lào và Cam Bốt, đã rút đi một lượng
nước sông rất đáng kể trong vùng. Nhiều năm qua, nguồn nước cung cấp cho các vụ
lúa mùa khô nơi ĐBSCL đã bị sút giảm nghiêm trọng, hậu quả là nạn nhiễm mặn tiến
sâu vào đất liền xa tới 80 km và gây tổn hại cho mùa màng.” [26-10-2013]
Và theo kỹ
sư thuỷ học Đỗ Văn Tùng từ Canada thì ĐBSCL Việt Nam đã và đang chịu "tai
họa kép" thiếu nước cả trong mùa lũ lẫn mùa khô! Cũng vẫn theo anh, thì bắt
đầu từ giữa tháng 8/2015 mực nước ở Biển Hồ trụt khoảng 1.3 mét trong vòng 10
ngày là một điều bất thường. Đối với một Biển Hồ lớn như Tonlé Sap thì ngay cả
khi không có nước chảy vào hồ thì mực nước hồ cũng thay đổi rất ít vì chỉ bị mất
nước do bốc hơi, nên phải kể thêm yếu tố chuyển
dòng/ diversion, lấy nước ra khỏi hồ tiêu tưới cho những cánh đồng lúa lan rộng trong mùa khô trên Cam Bốt, như vậy
đã rút đi một lượng nước sông rất đáng kể nơi cuối nguồn là ĐBSCL.
Hình 4: Những đập thuỷ
điện trên dòng chính Sông Mekong; thượng nguồn Vân Nam TQ 14 dự án, hoàn tất 6;
hạ nguồn 11 dự án, Lào 9, Cam Bốt 2; Xayaburi đang xây, Don Sahong dự trù khởi
công 12/2015
[nguồn: Stimson 2009,
cập nhật 2015]
Theo KS Phạm Phan Long Viet Ecology
Foundation, tình trạng mực nước Biển Hồ Tonle Sap, theo đồ biểu của Uỷ Hội
Sông Mekong / MRC, thì hai tháng nay mực nước xuống thấp dưới cả mức
thấp kỷ lục năm hạn hán 1992. Mưa ngày càng ít đi, mà hồ chứa đập thuỷ điện
với trữ lượng ngày càng lớn hơn và nhiều thêm, hậu quả là Biển Hồ Tonlé Sap
tránh sao cho khỏi trơ đáy và ĐBSCL làm sao còn "mùa nước nổi". Tình trạng tai họa kép đã xảy ra vào
cả Mùa Mưa lẫn Mùa Khô, và còn là "tai họa kép" của nhân tai lẫn
thiên tai.
Tới
Nạn Phá Rừng Tự Sát:
Những khu rừng mưa / rainforest
từ xa xưa vẫn mang chức năng điều hợp, giữ lại trong lòng đất một lượng nước mưa
quan trọng từ thượng nguồn thì nay không còn nữa, do đó khi cơn mưa đổ xuống
thì không những nước mưa sói mòn làm trơ đất và nước mưa thì cứ chảy thẳng ra ngoài
dòng sông, tức thời làm tăng khối lượng nước và trong ngắn hạn mực nước sông đột
ngột dâng cao gây các trận lụt bất thường khi có mưa nhiều ở thượng nguồn.
Những năm gần đây do ảnh hưởng nạn phá rừng tự sát –suicidal deforestation của các quốc gia lưu vực sông Mekong: của
người Tàu trên Vân Nam, của người Lào người Cam Bốt ở vùng Hạ Lưu Sông Mekong với
hai đồng lõa dấu mặt là Thái Lan và Việt Nam, khiến cho người dân Việt nơi ĐBSCL
càng thêm khốn khổ: tới mùa mưa lũ đổ về sớm hơn, nhanh hơn lại lớn hơn khiến
nhà nông trở tay không kịp gây tổn hại nặng mùa màng và cả về nhân mạng. Và tiếp
đến mùa khô do không còn những khu rừng mưa như những tấm bọt biển khổng lồ giữ
nước nên hậu quả tất yếu là hạn hán.
Tin Reuters gửi đi từ Nam Vang, “Nhóm
Môi Sinh Anh – Global Witness tố cáo các nhà lãnh đạo quân sự Việt Nam đã dính
líu đến vụ đốn rừng lậu đại quy mô, đe dọa hủy hoại các khu rừng cấm của Cam Bốt.
Những cây gỗ quý bị đốn bừa bãi ấy được đưa qua ngả Gia Lai, Sông Bé để chuyển
xuống cảng Quy Nhơn hay Sài Gòn trước khi xuất cảng.” Bản tin ấy viết tiếp,
“Một vụ làm ăn buôn bán lớn lao như thế,
bất chấp luật pháp phải là kết quả của sự tham ô và đồng lõa ở cấp chánh quyền
cao nhất của hai nước.” Một tình huống tương tự không kém nguy hại cũng đã
diễn ra trong các khu rừng mưa trên đất nước Lào.
Hình 5: Phá huỷ những khu rừng mưa/
rainforest ở Cam Bốt
[nguồn: internet]
Đồng lõa phá rừng mưa, nhà cầm quyền Cộng Sản Việt Nam đã và đang trực
tiếp “tự gây ra một thảm họa môi sinh – self-inflicted
ecological disaster,” với hậu quả lâu dài không chỉ ở đồng bằng châu thổ mà
trên khắp ngả sông rạch và nguồn nước của cả một quốc gia.
Đến
Phát Triển Huỷ Hoại trên ĐBSCL
Trên thượng nguồn, Trung
Quốc không ngừng huỷ hoại con sông Mekong, không phải chỉ có xây những đập thuỷ
điện khổng lồ, mà còn táo bạo đặt chất nổ phá các khối đá, phá các ghềnh thác khai
quang lòng sông nhằm tạo một thuỷ lộ giao thương xuống phương nam.
Nhưng cũng phải kể tới những
bước phát triển huỷ hoại / destructive
development nơi cuối nguồn ngay nơi ĐBSCL, như tệ nạn be bờ làm đập tự phát
lấy nước cho địa phương mình mà không kể gì hậu quả tới các vùng khác ra sao.
Hình 6: "Cát tặc" ngày
đêm nạo vét cát từ lòng Sông Tiền tỉnh Đồng Tháp
[nguồn: Viet Nam TV]
Rồi tới tệ nạn nạo vét hút cát hàng 100 triệu
m3/ năm từ lòng hai con Sông Tiền Sông Hậu; với cảnh tượng ngày đêm tấp nập những
xáng, sà lan, ghe thuyền từ khắp nơi đổ về để cạp hút vận chuyển mua bán cát
như trên một vùng sông nước hoang dã không người. Cách khai thác ấy không những
đưa đến cạn kiệt nguồn tài nguyên thiên nhiên, mà còn làm thay đổi cả dòng chảy
khiến nạn sạt lở hai bên bờ sông trầm trọng thêm như hiện nay, với hậu quả là
bao nhiêu ngàn cư dân nghèo ven sông đã và đang mất hết tài sản, hoa màu, mất cả
nhà cửa do sạt lở.
Cho dù đã có những cuộc hội thảo báo động
kêu cứu: "khai thác cát như hiện nay
sẽ nhận chìm Đồng Bằng Sông Cửu Long" nhưng các cấp chính quyền địa
phương thì chỉ biết đi tìm lợi nhuận với tầm nhìn ngắn hạn, cộng thêm với nạn
tham nhũng, họ đang có hành động tự cầm súng bắn vào chân mình / shoot oneself in the foot. Rõ ràng là
hoàn toàn thiếu vắng một quy hoạch tổng thể phát triển bền vững / sustainaible development cho toàn vùng
châu thổ Đồng Bằng Sông Cửu Long.
TỪ
LỄ HỘI NƯỚC BON OM TUK NAM VANG
Lễ Hội Nước Bon Om Tuk đã có từ bao lâu rồi,
có lẽ từ thời vua Jayavarman VII thế kỷ thứ XII, người có công xây dựng khu đền
đài Angkor như một kỳ quan của thế giới, ông cũng là vị vua nhân từ rất thương
dân quan tâm tới công ích như mở mang đường xá, xây cất nhiều dưỡng đường và bệnh
viện. Nhắc tới Jayavarman VII, không thể không trích dẫn câu nói của ông: "Nỗi đau của thần dân cũng là nỗi đau của
đấng quân vương/ les souffrances des peuples sont les souffrances res
rois."
Và theo
thông lệ hàng năm, khi vừa hết Mùa Mưa, mực nước sông Mekong bắt đầu ổn định và
con sông Tonlé Sap lại chảy xuôi dòng kéo theo vô số tôm cá từ Biển Hồ đổ vào
các nhánh sông Mekong, xuống xa tới ĐBSCL. Đây cũng là thời điểm của Ngày Hội Nước được tính theo tuần
trăng rằm vào khoảng tháng Mười âm lịch diễn ra trước Hoàng Cung, khu mà người
Pháp gọi là Quatre Bras /Chatomuk, nơi bốn nhánh sông Mekong hội tụ.
Trong lễ hội này, vua và hoàng hậu tới đây chung vui với thần dân, và “Khai Mùa” cho ngư dân đánh cá, cho nông
dân bắt đầu mùa gieo trồng.
Hình 7: Lễ Hội Nước
Bon Oum Tuk hàng năm trên sông Tonlé Sap trước Hoàng Cung; năm nay 2015 cũng là
năm thứ tư phải huỷ bỏ vì Biển Hồ cạn nước và sông Tonlé Sap cạn dòng [nguồn:
internet]
Nhưng rồi những năm gần đây, Ngày Hội Nước Bon Om Tuk, trong
cái ý nghĩa đích thực ban đầu, khi mà con sông Tonlé Sap còn đủ nước để chảy
ngược chiều, khi trái tim Biển Hồ còn giữ được nhịp đập thì nay chỉ còn là một trái
tim Biển Hồ thiếu nước và thoi thóp, điều mà chính những ngư dân nông dân Cam Bốt
và dưới ĐBSCL biết rất rõ, do lượng cá
và lúa thì càng ngày càng “thất thu”.
Với nhãn quan của các nhà hoạt động môi
sinh, thì sẽ có một ngày “thảm họa
môi sinh lớn nhất / greatest ecological catastrophe” đến với đất nước
Cam Bốt, khi trái tim Biển Hồ ngưng
đập; với cái chết chậm nhưng chắc chắn ấy của Biển Hồ thì tên tuổi
ông Hun Sen không phải là hoàn toàn vô can. Trong suốt nhiều năm, TT Hun Sen luôn luôn bác bỏ mọi mối quan ngại về ảnh hưởng của
các đập thủy điện trên thượng nguồn đối với dòng chảy sông Mekong. Ông khẳng định
rằng chu kỳ lũ lụt hay hạn hán mới đây là hậu quả của thay đổi khí hậu /
climate change và khí thải carbon / carbon emissions chứ chẳng liên hệ gì tới
chuỗi những con đập thủy điện của Trung Quốc. [Hun Sen denies
China Dam impacts – Thomas Miller & Cheang Sokha; The Phnom Penh Post, Nov
17, 2010]
Tưởng cũng cần nên ghi lại nơi đây những sự
kiện phải nói là bi quan, liên hệ tới Biển Hồ, sông Tonlé Sap và con sông
Mekong ngay trong thập niên đầu của thế kỷ 21:
Trên trang web World Wide Fund for Nature,
đã ghi nhận: mực nước con sông Mekong tụt thấp xuống tới mức báo động kể từ
2004 và trở thành những hàng tin trang nhất trên báo chí. “Trung Quốc làm kiệt
mạch sống sông Mekong_ New Scientist”; “Sông Mekong cạn dòng vì các con
đập Trung Quốc_ Reuters AlertNet”; “Xây đập và con sông chết dần_ The
Guardian”; “Sông cạn do các con đập Trung Quốc_ Bangkok Post”. Hầu hết
đều mạnh mẽ quy trách cho việc xây các con đập thủy điện dòng chính của Trung
Quốc trên khúc sông thượng nguồn.
Theo Fred Pearce, tác giả cuốn sách “Khi
Những Con Sông Cạn Dòng, Nước – Khủng Hoảng của Thế Kỷ 21” xuất bản 2006,
trong chương viết về con sông Mekong, đã có ghi nhận:
“Cuối năm 2003 và đầu năm 2004 là thời
gian tuyệt vọng trên Biển Hồ. Cơn lũ mùa Hè thấp hơn. Thời điểm con sông Tonle
Sap chảy ngược vào Biển Hồ đến trễ hơn và cũng chấm dứt sớm hơn. Thay vì 5
tháng con sông đổi dòng nay chỉ còn có 3 tháng. Rừng lũ thiếu ngập lũ và cá thì
không đủ thời gian để tăng trưởng... Và mùa thu hoạch cá chưa bao giờ thấp như
vậy. Tại sao? Đa số ngư dân đổ tại con sông cạn dòng. Khi con nước cạn trước
Hoàng Cung, thì sẽ không có cá dưới sông.
… Vào tháng 05/2009, Chương
Trình Môi Sinh Liên Hiệp Quốc đã phải lên tiếng cảnh báo rằng “chuỗi đập
Vân Nam” là “mối đe dọa duy nhất – lớn nhất / the single greatest threat” đối
với tương lai và sự phồn vinh của con sông Mekong, sẽ giết chết nhịp đập thiên
nhiên của dòng sông vốn như một kỳ quan của thế giới.
Aviva Imhoff, nguyên giám đốc truyền thông
Mạng Lưới Sông Quốc Tế IRN, đưa ra nhận định: Trung Quốc đang hành xử một
cách hết sức vô trách nhiệm. Chuỗi đập Vân Nam sẽ gây ra những tác hại vô lường
nơi hạ lưu, gây rối loạn toàn hệ sinh thái con sông Mekong xa xuống tới Biển Hồ,
nó như một chuông báo tử cho ngư nghiệp và nguồn cá vốn là thực phẩm của ngót
70 triệu cư dân sống ven sông.
Không ai tin rằng, ông Hun Sen lại có thể
không biết tới “Hồi Chuông báo Tử”
ấy, ông đã cố tình không muốn biết do nhu cầu chính trị ngắn hạn trong thời
gian cầm quyền. Nhưng rồi ra, cái giá rất
cao phải trả sẽ là tương lai của dân tộc Cam Bốt và cả nền văn minh xứ Chùa
Tháp. Đã có những dấu hiệu sớm nơi Đồng Bằng Sông Cửu Long đang phải hứng chịu
những cơn đau thắt ngực dẫn xuống từ trái tim Biển Hồ thiếu nước.
Tin báo Phnom Penh Post [31/10/2015] Thủ
tướng Hun Sen một lần nữa đã phải ký sắc lệnh huỷ bỏ ngày Lễ Hội Nước dự trù tổ
chức vào ngày 24 tới 26 tháng 11 "do mực nước
sông quá thấp và tình trạng hạn hán mà Vương quốc Cam Bốt đang phải đối đầu, đồng
thời đòi hỏi mọi người phải tập trung nỗ lực và vận dụng mọi phương tiện có thể
có được nhằm giải quyết vấn đề thiếu nước trên các ruộng lúa trong mùa
khô." Đây là lần thứ tư trong vòng 5 năm chính phủ Hun Sen đã phải huỷ bỏ Lễ
Hội Nước truyền thống hàng năm, thường tụ hội hàng mấy trăm ngàn người đổ về thủ
đô Nam Vang để tham dự lễ hội đua thuyền trên sông Tonlé Sap.
TỚI
LỄ HỘI ĐUA GHE NGO TRÊN ĐBSCL
Trên Đồng Bằng Sông Cửu
Long, họ là nhóm người Khmer tới sớm men xuôi theo dòng sông Mekong chiếm cứ đất
Phù Nam vào thế kỷ thứ 7, ban đầu họ sống rất thưa thớt trong các phum mỗi nơi chỉ có năm mười mái
lá. Sau đó họ sống tập trung vào các giồng cao hợp thành những sóc lớn để cùng hợp sức khẩn hoang canh tác. Và nay vẫn còn
khoảng 900 ngàn người Việt gốc Khmer sống ở vùng ĐBSCL, đông nhất ở các tỉnh
Sóc Trăng, Trà Vinh, và Châu Đốc nơi hai quận biên giới Tri Tôn và Tịnh Biên. Tuyệt
đại đa số người Khmer theo đạo Phật Tiểu Thừa hay còn gọi là Phật giáo Nguyên
thuỷ Theravada, với tinh thần tự tu và chỉ thờ Đức Phật Thích Ca. Họ sống khá
biệt lập trong những nhà sàn mái gồi đơn sơ tụ tập chung quanh một ngôi Chùa
Miên thếp vàng nguy nga với mái cong đỏ.
Cũng bao năm rồi, từ hai bên bờ con sông Mekong từ Cam Bốt xuống tới đồng
bằng châu thổ, nơi mỗi ngôi chùa bên trong các Sóc Miên đều có một chiếc Ghe Ngo được cất giữ trên cao với đôi mắt rắn thần Naga được chạm nổi hai
bên mũi ghe trông dữ dằn như lúc nào cũng sắp chực bung mình phóng xuống dòng
nước. Đức Phật và rắn thần Naga là hình ảnh quen thuộc trong nghệ thuật tạo
hình dân gian Khmer. Tương truyền rằng khi đức Thích Ca đang ngồi tịnh tâm giữa
rừng bên bờ hồ, gặp rắn Naga rất linh hiển vốn là hiện thân của thần ác, vậy mà
đức Thích Ca đã cảm hóa được rắn thần. Gặp hôm đó là ngày mưa to gió lớn, rắn
Naga cuộn tròn mình bảy vòng và đầu ngẩng cao ngậm hết gió mưa để làm thân che
cho Đức Phật.
Từ đó về sau người Khmer tìm cho được những thân cây gỗ sao rắn chắc có
chiều dài từ 25 tới 30 mét, chiều ngang hơn 1 mét đục làm Ghe Ngo, ghe có dạng
thuyền độc mộc bề ngang đủ rộng cho từng cặp mỗi 2 người cùng ngồi chèo, với
mũi và lái vươn cao lên, mũi ghe theo truyền thống có vẽ đôi mắt rắn thần Naga
và hàng năm người Khmer sống nơi Đồng Bằng Cửu Long có tục lệ đua Ghe Ngo để mừng Mùa Nước Nổi.
Vào ngày rằm tháng mười Âm lịch, luôn luôn
có ngày Lễ Hội Nước truyền thống đầy thanh âm và màu sắc để ăn mừng Mùa Nước Nổi, để cầu nguyện con sông
thiêng thôi cơn cuồng nộ, sao cho luôn luôn được mưa thuận gió hoà, giúp nông
dân được mùa tôm cá dưới sông và lúa gạo trên khắp ruộng đồng.
Chuẩn bị cho ngày hội đua Ghe Ngo, các ngôi chùa Miên thường bận rộn chuẩn bị trước đó cả tháng. Ghe Ngo được đem
xuống sơn phết và vẽ lại cho thật sắc hai con mắt rắn thần Naga, rồi tới bước
tuyển chọn các tay bơi chèo là những chàng trai Khmer vạm vỡ đến từ các phum
sóc. Tất cả cùng nỗ lực tập dượt trước đó mong sao đem chiến thắng về cho chùa
nhà.
Tới ngày lễ hội, Ghe Ngo được đưa tới bến sông "hạ thuỷ" chuẩn
bị đua với ghe của các chùa khác. Các nhà sư tụng kinh làm phép cho Ghe Ngo trước
khi phóng mình xuống nước. Thông thường trước mũi ghe có đặt một mâm quả với nải
chuối rượu và nhang cúng rắn thần để cầu cho thắng giải. Sáu mươi bốn trai
tráng lực lưỡng trong làng đã được tuyển chọn, mỗi người tay cầm một cây dầm lần
lượt bước xuống ghe sắp thành hàng hai, chiếc ghe khẳm tưởng chừng như muốn
chìm. Người điều khiển ngồi phía mũi ghe gõ nhịp trên một chiếc cồng nhỏ phát
ra những âm thanh thúc giục rộn rã. Giữa ghe có một người cầm chiêng hay cầm
còi vừa là hề diễu vừa la hét thúc quân. Cuối ghe có một người cầm lái.
Hình 8: Ghe Ngo và các nhà sư trong
ngôi chùa Miên
[nguồn: tư liệu Nguyễn Thị Diệp
Mai]
Phải chờ ghe ra tới giữa dòng, cùng một lúc cả 64 mái dầm mới bắt đầu
vung lên nhịp nhàng khoát nước bắn ra hai bên trắng xóa. Chiếc ghe nổi dềnh lên
nhẹ tênh và dũng mãnh lướt tới như rắn thần lướt bay trên mặt nước.
Những đổi thay chính trị và xã hội cũng làm thay đổi luôn cả những tập tục
của cư dân hai bên bờ sông Mekong tưởng như thiêng liêng đã có trước đó nhiều
thế kỷ. Những đổi thay mất mát ấy được các nhà nhân chủng học mĩ miều gọi đó là thích nghi văn hóa / acculturation. Đua
Ghe Ngo không còn thuần túy là ngày hội đón
Mùa Nước Nổi mà đã trở thành trò mua vui trong trong những dịp lễ lạc như
ngày Quatorze Juillet thời Pháp thuộc
rồi tới những ngày Quốc Khánh của các
chánh quyền Miền Nam sau này.
Từ 1977, lễ hội đua Ghe Ngo được tổ chức hàng năm như một sinh hoạt văn
hoá thể thao toàn quốc tại Sóc Trăng, vẫn không thiếu những chiếc Ghe Ngo từ những
ngôi chùa Miên nổi tiếng Tam Sóc, Xẻo Me, Ngạn Dừa... đã có thành tích từ bao
năm rồi. Lễ hội đua Ghe Ngo thường thu hút được cả mấy chục ngàn người đổ về thị
xã Sóc Trăng trước đó mấy ngày đêm rất đông vui, say sưa và náo nhiệt.
Hình 9 a, b: Lễ hội
đua Ghe Ngo 2013 Sóc Trăng, ĐBSCL
trên Sông Hậu trước
khi đổ vào Biển Đông qua 2 cửa Định An và Trần Đề [nguồn: photo by Lê Hoàng Vũ]
Bước sang thời kỳ Đổi Mới lễ hội
đua Ghe Ngo có khuynh hướng thương mại hoá với các biển quảng cáo treo dọc hai bên
bờ sông, và đoàn ghe trên sông cũng bày một cảnh tượng không kém ngộ nghĩnh lạ
mắt: các tay chèo đầu đội mũ lưỡi
trai vàng, đồng phục quần xanh áo T-shirt
ba màu có in hình Con Sò quảng cáo
xăng dầu cho Công Ty Shell. Hai bên
bờ sông là những đám đông người tới xem chen lấn hò reo vang cả một góc trời.
Trước đây, theo truyền thống phụ nữ bị cấm kỵ tham dự các cuộc đua Ghe Ngo nhưng
từ sau thập niên 90s, đã có xuất hiện các đội đua Ghe Ngo nữ, với những cô gái
sức vóc "bẻ gãy sừng trâu" khiến
cuộc đua thêm tính vui nhộn hào hứng nhưng cũng loãng đi nét văn hoá Phật giáo từ
nền "Văn Minh Sông Nước" của
người Khmer thuở ban đầu.
VANG BÓNG MỘT THỜI LỄ HỘI
MÙA NƯỚC NỔI
Tới thời điểm 2015, tính ra chỉ mới có 6
con đập thượng nguồn Vân Nam hoàn tất trong số đó có hai đập lớn nhất: con khủng
long Nọa Trác Độ/ Nuozhadu 5,850 MW và Đập Mẹ Tiểu Loan/ Xiaowan 4,200 MW, nhưng
về tổng thể Bắc Kinh hầu như đã hoàn thành kế hoạch thuỷ điện của họ trên sông Lan Thương / Lancang Jiang, tên TQ của
con Sông Mekong và theo Fred Pearce, Đại học Yale thì con sông Mekong đã trở
thành tháp nước và là nhà máy điện của TQ.
Hình 10: Con khủng long Noạ Trác Độ / Nuozhadu 5,850 MW
con đập dòng chính Vân Nam lớn nhất trên Sông Mekong
[nguồn: Ying Qiu, International
Rivers)
Dưới
hạ nguồn, với 11 dự án đập dòng chính, 9 trên đất Lào chỉ mới có đập Xayaburi
1,200 MW đang xây, đập Don Sahong sẽ được khởi công tháng 12 này; 2 dự án đập
Stung Treng và Sambor chưa xây; vậy mà năm nay cũng là năm thứ tư Ngày Lễ Hội Nước Bon Oum Tuk truyền thống của
Vương Quốc Cam Bốt trên Nam Vang phải huỷ bỏ do một Biển Hồ thiếu nước và con
sông Tonlé Sap thì quá cạn dòng; và cũng năm nay, Đồng Bằng Sông Cửu
Long đã không có Mùa Nước Nổi.
Miền
Tây 2015 cho dù có Mùa Nước Nổi hay không nhưng xem ra lễ hội đua Ghe Ngo vẫn cứ
diễn ra, và có thể sẽ còn trong những năm tới, chừng nào mà hai con Sông Hậu,
Sông Tiền vẫn còn nước, dù ngọt hay mặn, thì vẫn còn lễ hội đua Ghe Ngo như một môn thể thao giải
trí. Cái Ý nghĩa ban đầu của Lễ hội đua Ghe Ngo mừng Mùa Nước Nổi rồi ra sẽ chỉ
còn là Vang Bóng Một Thời và những
đám đông vẫn cứ nao nức đổ về dự lễ hội nhưng "có biết đâu niềm vui đã nằm trong thiên tai" nói theo
nhà thơ Nguyễn Đình Toàn.
NGÔ THẾ VINH
California, Nov 26, 2015
[Việt Báo Xuân Bính Thân]
Tham Khảo:
1/ Đọc tác phẩm Cửu Long Cạn
Dòng, Biển Đông Dậy Sóng. Đỗ Hải Minh, Tập san Thế Kỷ 21, Số 139, 11/ 2000.
2/ Cửu Long Cạn Dòng, Biển Đông Dậy
Sóng, Ngô Thế Vinh, Nxb Văn Nghệ 2000, Nxb Giấy Vụn 2014.
3/ Mekong Dòng Sông Nghẽn Mạch,
Ngô Thế Vinh, Nxb Văn Nghệ Mới 2007, Nxb Giấy Vụn 2012.
4/ Prek Kdam (Tonle Sap), Water
Level. Mekong River Commission
5/ Đồng loạt đề nghị dừng xây đập trên sông Mekong. Tuổi Trẻ
12/11/2015
http://tuoitre.vn/tin/chinh-tri-xa-hoi/20151112/dong-loat-de-nghi-dung-xay-dap-tren-song-mekong/1001392.html