“Sản xuất lúa gạo ĐBSCL bị đe dọa hơn nữa do xây con đập thứ hai Don Sahong
ở Nam Lào. Con đập chắn ngang dòng chính Mekong ngay trước khi đổ vào vùng Thác
Khone, sẽ làm giảm [thay đổi] dòng chảy, gây nguy hại cho khu bảo tồn Ramsar
Siphadone, cho mùa màng và ngư nghiệp dưới nguồn". Gs Võ Tòng Xuân, 2013
Gửi Nhóm Bạn Cửu Long
NGÔ THẾ VINH
QUỐC HỘI LÀO BẬT ĐÈN XANH
Theo tạp chí The Diplomat [Sep 04, 2015] Quốc Hội Lào
đã chính thức thông qua Dự án Đập Don Sahong, một dự án từ bấy lâu gây rất nhiều
tranh cãi. Dự trù ban đầu con đập được Công ty Xây dựng Mã Lai MegaFirst khởi
công vào cuối năm nay 2015. Do tiềm năng thuỷ điện của con Sông Mẹ - Mea Nam Khong, là tên Lào Thái của con
sông Mekong, nhà nước Lào bất chấp mọi chỉ trích và với lời kêu gọi của các quốc
gia láng giềng Thái Lan, Cam Bốt và Việt Nam, là ngưng dự án Don Sahong và Lào vẫn
kiên quyết đi tới thực hiện cho bằng được kế hoạch phát triển thuỷ điện của
mình.
NGUỒN THUỶ ĐIỆN SÔNG MEKONG
Với chiều dài hơn 4,800 km, Mekong là con sông lớn thứ ba Châu Á và là
thứ 11 của thế giới. Sự phong phú của hệ sinh thái sông Mekong chỉ đứng thứ hai
sau con sông Amazon, Nam Mỹ. Tiềm năng
thuỷ điện của sông Mekong khoảng 60,000 MW:
-- Lưu Vực Trên 28,930 MW với nửa khúc
sông nằm trong lãnh thổ Trung Quốc; và chuỗi 14 Con Đập Bậc Thềm / Mekong cacades Vân Nam.
-- Lưu Vực Dưới 30,000 MW là khúc sông
Mekong hạ lưu chảy qua 5 quốc gia Miến Điện, Lào, Thái Lan, Cam Bốt và Việt
Nam, với chuỗi 12 con đập dòng chính hạ lưu chủ yếu nằm trong hai nước Lào và
Cam Bốt.
THẢM HOẠ VẪN TỪ PHƯƠNG BẮC
Về phía Trung
Quốc, nơi thượng nguồn Sông Mekong Bắc Kinh đã hoàn tất hai con đập lớn nhất:
con khủng long Nọa Trác Độ/ Nuozhadu 5,850 MW và con Đập Mẹ Tiểu Loan/ Xiaowan
4,200 MW, về tổng thể Bắc Kinh hầu như đã hoàn thành kế hoạch thuỷ điện của họ
trên sông Lan Thương / Lancang Jiang, tên TQ của con Sông Mekong và theo Fred
Pearce, Đại học Yale thì con sông Mekong đã trở thành tháp nước và là nhà máy điện
của TQ. [3]
Philip Hirsch,
Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Sông Mekong Đại học Sydney nhận định: “Hai con đập
khổng lồ Nọa Trác Độ và Tiểu Loan sẽ ảnh hưởng trên suốt dòng chảy của con sông
Mekong xuống tới tận ĐBSCL của Việt Nam.”
Với sáu con đập
lớn dòng chính đã hoàn tất trên trên khúc sông Mekong thượng nguồn, TQ đã đạt
được công suất 15,150 MW – nghĩa là hơn một nửa toàn công suất tiềm năng thuỷ
điện của con sông Lan Thương. Với 8 dự án đập dòng chính còn lại, và có thể sẽ
còn thêm nhiều dự án mới nữa, TQ cũng sẽ dễ dàng dứt điểm sớm trong vòng mấy thập
niên đầu Thế kỷ 21.
LẠI CÓ DẤU TAY CỦA TRUNG QUÔC
Trong
một bức thư ngày 2 tháng 2, 2015 của International
Rivers Network / IRN Mạng Lưới Sông
Quốc Tế gửi tới Sinohydro
International Corporation bày tỏ quan điểm của tổ chức IRN chống lại Dự án
Đập Thuỷ điện Don Sahong do những ảnh hưởng tác hại môi trường và xã hội trên
dòng chính Sông Mekong.
Đoạn thư viết
tiếp: "Chúng tôi được biết Sinohydro
International được đấu thầu phần EPC/ Engineering Procurement Construction / thiết kế, quản lý và xây dựng cho Dự án Don Sahong, sự kiện ấy khiến cộng đồng quốc tế hết sức quan
tâm về mối liên hệ của Trung Quốc tới Dự án này. Chúng tôi nhận định rằng Sinohydro,
một tổ hợp của Nhà nước Trung Quốc khi ký một hợp đồng liên quan tới triển khai
dự án, điều ấy sẽ can thiệp vào tiến trình thương thảo. Đây chính là thời điểm
vô cùng nhậy cảm cho toàn vùng đối với cái giá phải trả cho việc phát triển thuỷ
điện trên Sông Mekong. Chúng tôi hy vọng Sinohydro sẽ hỗ trợ cho những cuộc thảo
luận về sự cần thiết có thêm những cuộc nghiên cứu khoa học, và trên hết là sự
tôn trọng những quyết định và các yêu cầu chính thức từ các chính phủ Thái Lan,
Cam Bốt và Việt Nam". Hết trích dẫn.
Như vậy bức
màn của sự thật đã được vén lên: MegaFirst của Mã Lai chỉ
là nhóm chủ thầu đầu tư/ Investor vào Don Sahong, một công ty không có kinh nghiệm xây dựng hay điều hành nào về thuỷ
điện nên rõ ràng họ làm một bình phong / một lá chắn cho Sinohydro đứng phía sau, thực hiện phần kỹ thuật xây đập bất chấp tác hại ra sao đối với dân
cư trong lưu vực.
Ai
cũng biết Sinohydro International là
một công ty quốc doanh khổng lồ xây đập trên toàn cầu của Trung Quốc, được xem
là lớn nhất thế giới nhưng cũng đã từng mang rất nhiều tai tiếng về những con đập
gây ra những tác hại môi sinh. Và có thể nói
mà không sợ sai lầm Don Sahong sẽ là một con đập Made in China. [1] Sau Don Sahong, Sinohydro
còn trực tiếp nhận thầu hai dự án dòng chính khác là Pak Lay của Lào và Sambor
của Cam Bốt.
Tệ hại hơn nữa là hai công ty Việt Nam cũng đồng loã trực tiếp nhận thầu
xây 2 con đập dòng chính Luang Prabang của Lào và Stung Treng của Cam Bốt; có thể ví như hành động cầm súng tự bắn vào chân mình.
Điều đó giải
thích được tại sao một nước Lào nhỏ bé nhất nhưng lại có thể hành động ngang
ngược như vậy bất chấp mọi mối quan tâm của các quốc gia láng giềng [vốn thiếu
nhất quán và chia rẽ] và cả đối với những khuyến cáo của các tổ chức hoạt động
môi sinh. Lào đã có được sự hậu thuẫn vô điều kiện của Bắc Kinh.
TỪ XAYABURI TỚI DON
SAHONG
Cho dù có khuyến cáo 2011 của Ủy Hội Sông
Mekong / MRC là nên hoãn triển khai tất
cả các dự án đập thuỷ điện dòng chính hạ lưu ít nhất một thập niên tới năm 2020
để có thêm thời gian nghiên cứu, nhưng khuyến cáo ấy đã không được nhà nước Lào
lắng nghe. Lào vẫn khởi công xây con đập dòng chính Xayaburi 1,285 MW là con đập
đầu tiên nằm ngoài lãnh thổ Trung Quốc. Xayaburi đã được ví như quân cờ Domino
đầu tiên đổ xuống, có hiệu ứng kéo theo những bước khai triển ồ ạt của những
con đập hạ lưu khác.
Sau Xayaburi, Don Sahong
là quân cờ Domino thứ hai đổ xuống. Cách đây gần hai năm, ngày 3 tháng 10,
2013, Lào thông báo cho MRC về quyết định xây con đập dòng chính thứ hai: Don
Sahong, là một con đập-dòng-chảy / run-of-river dam trụ trên suốt chiều
dài 5 km của hẻm nước /water channel
Hou Sahong nằm trên vùng Thác Khone, chỉ cách biên giới Cam Bốt 2 km. Don
Sahong có công xuất 260 MW, nhỏ hơn rất nhiều so với
cả những con đập phụ lưu của Lào. [Hình I]
Hình I: Vị trí đập thuỷ điện Don Sahong 260 MW
trên Thác Khone, Nam Lào [nguồn: MRC]
Thác
Khone vốn là một cảnh trí hùng vĩ của sông Mekong bao gồm nhiều ghềnh thác và
hàng ngàn đảo nối tiếp nhau. Theo Ks Phạm Phan Long / Viet Ecology Foundation
thì "nếu lưu lượng trung bình/ năm thác Niagara là 2400 m3/s, Victoria
1088 m3/s so với 10156 m3/s ở Pakse trạm quan trắc sát nhất thác Khone, như thế
lưu lượng trung bình/ năm vùng thác Khone gần gấp 3 lần tổng số lưu lượng của con
hai thác kia".
Năm 1886, Đoàn thám hiểm Pháp Doudart de Lagrée / Francis Garnier đã khởi hành từ Sài Gòn ngược dòng sông Mekong đi tìm một thuỷ lộ giao thương với Trung Hoa qua ngả Vân
Nam; sau khi ghé Angkor đi tiếp tới Thác Khone thuộc địa phận Nam Lào, họ đã
phải kinh ngạc trước một cảnh tượng vô cùng hùng vĩ và ngoạn mục với vang ầm tiếng
nước đổ từ các ghềnh đá sủi bọt tung tóe. Đến đây
thì họ nhận ra rằng không thể nào có thể dùng tàu thương mại từ Sài Gòn lên đến
Lào, rồi tới Vân Nam Trung Quốc qua đường sông Mekong. [Hình II]
Hình
II: Ghềnh thác trên Sông Mekong Nam Lào
[nguồn: Francis Garnier, Voyage d'exploration
en Indo-Chine, Paris 1885]
Thác Khone là phần hết sức kỳ lạ của con sông
Mekong về phương diện đa dạng sinh học. Ngay
dưới chân thác là một quần thể phong phú nhất về cá, với những loài cá nước ngọt
không chỉ của Đông Nam Á mà là của cả thế giới: với
khoảng 1,500 chủng loại cá trong số đó có hơn 2/3 thuộc loại di ngư / migratory fish, lội ngược dòng Mekong theo
mùa và lên cả các phụ lưu trong chu kỳ sinh sản và tăng trưởng; đa số thuộc loại
cá đánh bắt là nguồn lương thực và trao đổi thương mại với sản lượng lên tới 4
triệu tấn mỗi năm trị giá lên tới 9 tỉ MK, chưa kể tới những loại thuỷ sản
khác như tôm cua rùa ốc và cả rong tảo.
Sông Mekong bấy lâu đã như "mạch sống" của ngót 70 triệu
dân sống trong lưu vực; không phải chỉ có nguồn nước, nguồn phù sa, mà phải kể
tới nguồn cá chiếm tới 80% lượng protein trong mỗi bữa ăn của cư dân Lào và Cam
Bốt. Theo các chuyên gia môi sinh thì khúc sông Mekong nơi thác Khone thể coi
là “ tử huyệt” của toàn hệ sinh thái lưu vực sông Mekong.
Hình III: Đánh bắt cá trên Thác Khone
(trái); Thác Khone Mùa Khô (phải)
[nguồn: Tom Fawthrop]
DON SAHONG TÁC HẠI VÔ LƯỜNG
Thác Khone từng được ví như một một thế
giới vi mô – microcosm của toàn hệ
sinh thái sông Mekong, nơi để cho các nhà sinh học và ngư học
nghiên cứu. Do tầm quan trọng độc nhất vô nhị ấy, TS Mark Hill đã kêu gọi bằng
mọi giá phải bảo vệ sự toàn vẹn của vùng thác Khone trong những kế hoạch phát
triển và xây các đập thủy điện trên sông Mekong.
Đã có rất nhiều chứng cớ là con đập Don
Sahong, tuy chỉ cao khoảng 30m với công suất 260 MW [nhỏ nhất so với 11 dự án
dòng chính hạ lưu] nhưng lại có tác hại vô lường trên toàn hệ thủy sinh thái
sông Mekong, vì đây là điểm quy tụ tối đa của các đoàn di ngư. Phần lớn lượng
cá mà ngư dân Lào và Thái lưới bắt được trên thượng nguồn là từ các đoàn di ngư
lội ngược dòng từ thác Khone. Kể cả nguồn cá từ các phụ lưu sông Mekong cũng phụ
thuộc vào các đoàn di ngư từ vùng thác Khone này.
Những quốc gia tài trợ cho Lưu vực Sông
Mekong cũng như các nhà hoạt động môi sinh, trong đó có Hội Sinh Thái Việt / Viet Ecology Foundation đã gửi thư đề nghị
chính phủ Lào ngưng xây đập Don Sahong nhưng Lào hầu như bất chấp.
Thấy được mối hiểm nguy của con đập Don
Sahong trực tiếp đối với vựa cá của Cam Bốt nên cuối năm 2007, Ủy ban Quốc gia
Mekong Cam Bốt cũng đã gửi thư phản đối tới chánh phủ Lào, nhưng “không được
hồi âm”. Tháng 11, cũng năm 2007 tại Hội nghị Siem Reap, phái đoàn Cam Bốt
và các tổ chức NGO một lần nữa lên tiếng phản đối dự án Don Sahong, và sau đó
thì MRC cũng gửi bản lượng giá với “những nhận định chỉ trích” về con đập
Don Sahong tới chánh phủ Lào, và một lần nữa bị chánh phủ Lào “coi như không
có” và vẫn cứ tiến hành ký kết bản Hợp đồng Dự án Phát triển với công ty Mã
Lai MegaFirst.
Thủ
tướng Hun Sen cũng đã tới Lào [03/2008] thảo luận về dự án đập Don Sahong do ảnh
hưởng di hại trực tiếp tới Cam Bốt. Nhưng sau đó, theo Milton Osborne với lý do
thật khó hiểu là Ủy ban Quốc gia Mekong Cam Bốt nhận được chỉ thị là phải ngưng
chỉ trích công khai dự án đập Don Sahong. [Tưởng cũng nên ghi lại ở đây là
Cam Bốt cũng có dự án đập thủy điện Sambor, cùng với Don Sahong, được coi như một
“tử huyệt” thứ hai đối với các loài cá sông Mekong]
Và
rõ ràng, như một mẫu ứng xử/ pattern
nhất quán và liên tục của nhà nước Lào: không nghe, không hồi đáp, vẫn tiến hành:
đó không thể gọi là cách hành xử văn minh trong bang giao quốc tế ở thế kỷ 21.
Chánh phủ Lào chứng tỏ là đã không tôn trọng tinh thần của Điều 7 trong Hiệp
Ước Hợp Tác Phát Triển Bền Vững Lưu Vực Sông Mekong 1995: "Các quốc
gia thành viên ký kết cùng đồng ý là bằng mọi cố gắng phòng tránh, làm nhẹ hay
giảm thiểu những hậu quả tác hại trên môi trường do phát triển và xử dụng Lưu vực
Sông Mekong.”
Lào đã và đang đơn phương chọn quyền lợi
riêng tư ngắn hạn nhưng với cái giá rất đắt phải trả của chính đất nước Lào và
cả các quốc gia lân bang. Cho đến nay những khuyến cáo và khả năng điều hợp của
Uỷ Hội Sông Mekong MRC đã hơn một lần tỏ ra là vô hiệu.
Hình IV: Từ con thuyền trên khúc Sông Mekong Nam Vang, người dân
Cam Bốt giương biểu ngữ phản đối Đập Don Sahong [photo by Heng Chivoan] Đến bao giờ thì mới có được tiếng nói cư
dân nơi ĐBSCL?
LÀO XỨ KUWAIT THUỶ ĐIỆN ĐÔNG NAM Á
Với những người
Lào có học hiểu biết, họ thấy được tiềm năng thiên nhiên phong phú của đất nước
Lào, giới lãnh đạo thế hệ mới ở Lào nuôi tham vọng khai thác tiềm năng thuỷ điện
con sông Mekong để mong sao biến xứ Lào thành "Bình Điện Đông Nam Á/ the battery of Southeast Asia".
Những ai có theo dõi
các bước khai thác thủy điện của Lào sẽ nhận ra ngay rằng không phải Tổng Thống,
Thủ Tướng hay Ngoại trưởng Lào, nhưng là một tên tuổi khác Viraphonh Viravong nổi
bật và trí tuệ của đất nước Lào. Viraphonh Viravong trong suốt hơn ba thập niên
qua đã có những nỗ lực bền bỉ và kiên định với giấc mơ canh tân, biến đất nước
Lào trở thành một xứ “Kuwait về thủy điện
của Đông Nam Á".
Viraphonp Viravong thường xuyên thăm viếng suốt
dọc con sông Mea Nam Khong tìm tới những nơi có thể xây thêm đập thủy điện, với
thuyết phục người dân Lào nơi các khu xây đập về những lợi lộc do các con đập
đem lại: họ sẽ có điện quanh năm, có thêm đường xá, nhà thương, trường học do lợi
tức từ nguồn điện đem về. Viraphonp Viravong đã có kinh nghiệm về các con đập
phụ lưu lớn của Lào và nay với con đập dòng chính đầu tiên Xayaburi, cho dù gặp
sự chống đối mạnh mẽ từ mọi phía nhưng Viraphonp Viravong lần lượt hóa giải những
mũi dùi chống đối và không ngừng tiến hành triển khai con đập Don Sahong.
Hình V: Viraphonp
Viravong,
Thứ Trưởng Bộ Năng
Lượng và Hầm Mỏ Chính phủ Lào
Ngày 15-10-2012 Viraphonp Viravong tới Viện
Kỹ Thuật Á châu, Bangkok để duyệt xét mô hình đập Xayaburi, tại đây, ông khẳng
định: “Phát triển tiềm năng thủy điện của Lào là chuyện đương nhiên. Chỉ có
vấn đề làm sao để thực hiện bền vững.”
NHỮNG TIẾNG KÊU TRONG SA MẠC
Nhà nông học Võ Tòng Xuân, là một trong số người tiên phong đưa giống Lúa Thần
Nông vào ĐBSCL đã phát biểu về tác hại của con đập Don Sahong: “Sản
xuất lúa gạo ĐBSCL bị đe dọa hơn nữa do xây con đập thứ hai Don Sahong ở Nam
Lào. Con đập chắn ngang dòng chính Mekong ngay trước khi đổ vào vùng Thác
Khone, sẽ làm giảm [thay đổi] dòng chảy, gây nguy hại cho khu bảo tồn Ramsar
Siphadone, cho mùa màng và ngư nghiệp dưới nguồn. Chúng tôi đã chứng kiến những
cánh đồng lúa lan rộng trong mùa khô trên khắp các vùng Đông Bắc Thái, Nam Lào
và Cam Bốt, đã rút đi một lượng nước sông rất đáng kể trong vùng. Nhiều năm
qua, nguồn nước cung cấp cho các vụ lúa mùa khô nơi ĐBSCL đã bị sút giảm nghiêm
trọng, hậu quả là nạn nhiễm mặn tiến sâu vào đất liền xa tới 80 km và gây tổn hại
cho mùa màng. Chúng tôi kêu gọi chính phủ Lào và các nhà đầu tư Mã Lai hãy tự
tiết chế không gây tác hại thêm cho dòng chính Sông Mekong nhằm bảo vệ môi sinh
và cư dân nơi hạ nguồn.” (26-10-2013)
Hình VI: nhà nông học Võ Tòng Xuân trên cánh
đồng lúa
khô cháy vì nhiễm mặn, Quận Gia Rai, ĐBSCL
[nguồn: tư liệu Gs Võ Tòng Xuân]
Cũng
để thấy rằng, thay vì kêu gọi các nhà
đầu tư Mã Lai tự tiết chế nhưng nếu biết MegaFirst chỉ là đồng loã đứng tên và
thủ phạm đích thực đứng phía sau dự án Don Sahong chính là tập đoàn Sinohydro
của nhà nước Trung Quốc.
SẼ ĐI VỀ
ĐÂU
Sông Mekong lẽ ra là
sợi dây nối kết các quốc gia trong lưu vực chứ không phải là nguyên nhân gây
chia rẽ; nhưng từ thập niên đầu của thế kỷ 21, ước vọng ấy đang bị đổ vỡ, do khủng
khoảng niềm tin, khiến triển vọng hợp tác trong “Tinh Thần Sông Mekong” như một mẫu số chung để cùng nhau phát triển,
cùng nhau hướng tới một tương lai thịnh vượng cho toàn vùng đã trở thành ngày một
xa vời.
Chỉ mới đây thôi, vào ngày 31 tháng 7
năm 2015, ông Đinh Hưng từ ĐBSCL đã gửi đến BBC một lời báo động mà nhà báo Tưởng Năng Tiến khi đang lênh
đênh trên Biển Hồ đã cho là "muộn màng":
“Các dòng sông Long An, Tiền Giang, Bến Tre, Trà Vinh, Vĩnh Long đang bị
xâm nhập mặn vào nội địa trên 70 km, và có chiều hướng tăng nhanh. Hiện một số
địa phương trong vùng ĐBSCL đã xuất hiện tình trạng thiếu nước ngọt trầm trọng.
Những tháng gần đây tại ĐBSCL, việc nước mặn tấn công ‘chưa từng thấy’ làm ‘đảo
lộn cuộc sống’, không phải là bất ngờ mà là tất yếu theo dự đoán. Người dân các
tỉnh Cần Thơ, Hậu Giang, Bạc Liêu, Cà Mau, Kiên Giang đang phải ‘chạy mặn’ từng
ngày. Các tiểu vùng nước ngọt quanh năm bị đảo lộn, bị mặn xâm nhập, đã đe dọa
cả trăm ngàn hecta đất nông nghiệp, nhiều vườn cây ăn trái nằm trên nguy cơ xóa
sổ, thủy sản nước ngọt bị tổn thất lớn. Tất cả nguy hại đang đổ trên đầu người
dân nơi đây.”
Chỉ
riêng với ĐBSCL, bấy lâu với nguồn nước ngọt và trữ lượng phù sa phong phú từ
con sông Mekong đã khiến Việt Nam là cái nôi sản xuất lúa gạo lớn thứ hai thế
giới chỉ đứng sau Thái Lan;
nhưng nay thì ngót 20 triệu cư dân ĐBSCL đang trước nguy cơ: mất nguồn nước ngọt,
mất nguồn phù sa, và cả vùng châu thổ phì nhiêu đang chìm dần trong biển mặn. Hậu
duệ của những thế hệ dũng mãnh tiên phong khai phá trong cuộc Nam Tiến cách đây
mới ba trăm năm, thì nay đang bị một chế độ toàn trị ức chế đến bất động, không
được quyền cất lên tiếng nói ngay trên đất nước mình và đang cúi đầu chấp nhận
lùi bước trước thảm hoạ bị xoá đi cả một nền Văn Minh Miệt Vườn và trong một tương lai không xa, rồi ra trên tầm
vóc quốc gia, sẽ có những đợt tỵ nạn môi
sinh/ ecological refugees vào giữa thế kỷ 21 nhưng họ sẽ đi về đâu?
NGÔ THẾ
VINH
Tham
Khảo:
1) Is the world's biggest dam
builder willing to change?
3) The Two
Poles of Destruction from Nuozhadu to Don Sahong The Mekong in the Claw of
Death. Ngô Thế Vinh, Ecology Foundation, Oct 25, 2014, http://vietecology.org/Article.aspx/Article/112
4) Global
Ecology and the "Made in China's Dams. Ngô Thế Vinh. Viet Ecology
Foundation, July 2010. http://vietecology.org/Article.aspx/Article/62#
